Programmamaker Tamira Waszink: “Regelmatig krijgen we als Bibliotheek de vraag om een boek dat als aanstootgevend of kwetsend wordt ervaren, uit onze collectie te halen, in een aparte kast te zetten of er een sticker op te plakken. De wet staat censureren en verwijderen niet toe, tenzij de inhoud van de werken in strijd is met artikel 1 van de grondwet: het verbod op discriminatie. De Bibliotheek is er voor iedereen, daarom moet onze collectie ook een afspiegeling zijn van de samenleving. Bovendien denken we dat we beter het gesprek kunnen aangaan over controversiële boeken.” 

Vrouwbeelden in Nederlandse romans

In de reeks Controverse in de boekenkast bespreken we iedere keer een ander thema; bij de eerste editie was dat ‘Vrouwbeelden in Nederlandse romans’. “Alle vrouwen zijn heksen,” prijkt er aan het begin van die avond groot op het scherm. Te gast is wetenschapper Roel Smeets, die onderzocht welke rol vrouwen spelen in Nederlandstalige romans. Smeets legt uit: “Ik heb expres een polariserende titel op het scherm gezet. In veel literatuur wordt namelijk een associatie gelegd tussen hekserij, kwaadaardigheid én vrouwelijkheid. Denk bijvoorbeeld aan The Witches van Roald Dahl. Ik doe er op een ongebruikelijke manier onderzoek naar. Meestal is literatuuronderzoek kwalitatief, gericht op interpreteren. Ik heb mijn onderzoek juist getalsmatig aangepakt en me gericht op cijfers en statistiek.” 

Socioloog van de literaire verbeelding

Smeets heeft tienduizenden boeken geanalyseerd op het gebied van representatie en stereotypes met behulp van de computer. Hij keek hoe iets of iemand wordt afgebeeld in de literatuur. “Ik noem mezelf ook wel socioloog van de literaire verbeelding. Ik verzamel de gegevens van personages. Wie krijgt er een podium? Wie krijgt er een stem?”

De resultaten zijn opvallend. Smeets vergeleek hoe in boeken in de jaren ’60 mannen en vrouwen werden omschreven tegenover 2010. Wat blijkt? Daarin is niet veel veranderd. Mannen zijn vaak student, ondernemer, docent of arts. Vrouwen zijn vaak huisvrouw en van hen worden voornamelijk uiterlijke kenmerken omschreven. 

Smeets neemt de bezoekers mee in zijn onderzoek en vertelt over beeldvorming, het belang van representatie en stereotypes. Als hij na zijn verhaal checkt of er nog vragen zijn, schieten de vingers omhoog. Kritische vragen worden gesteld: er zijn namelijk ook genoeg boeken te vinden waarin wél sterke vrouwen de hoofdrol hebben. En is er eigenlijk een verschil als een vrouw het boek schrijft of een man het boek schrijft? En hoe zit het eigenlijk met satire en humor? Kan zo’n computer dat wel goed doorzien? Het levert een interessant gesprek op waarbij bezoekers hun visie en beleving op de hedendaagse literatuur delen. 

Het inhoudelijke maatschappelijke debat stimuleren

Een van de bezoekers is Natasja. “Ja, ik ben wel kritisch” lacht ze. “Maar ik vond het een leuke avond. Ik had niet zo’n beeld ervan voordat ik ging, maar nu ben ik ook erg benieuwd geworden naar de rest van de reeks. De representatie van vrouwen is een belangrijk thema waar ik me echt boos over kan maken. Zelfs in 2023 worden vrouwen nog steeds anders behandeld dan mannen. Kijk maar naar de loonkloof. Interessant om te horen dat het woordgebruik in boeken hier ook aan bijdraagt. Goed dat de Bibliotheek daar aandacht aan besteedt. In mijn beleving past dat ook goed bij de maatschappelijke functie van de Bibliotheek.”  

Specialist Collectie Coosje van der Pol sluit zich daar helemaal bij aan. “We willen het inhoudelijke maatschappelijke debat stimuleren over deze onderwerpen. En dat zag je vanavond mooi terug. Bibliotheekgebruikers krijgen zo de kans om persoonlijk hun mening over de collectie te delen en in dialoog te gaan. Mensen vínden iets van de collectie van de Bibliotheek en laten dat ook steeds vaker weten. Aan de ene kant hoor je ‘Doe die boeken weg’ en aan de andere kant hoor je ‘Blijf van die boeken af’. Deze discussieavond is een mooie manier om de verschillende standpunten in beeld te brengen.”